گل نرگس

چرا دستور پيامبر صلى الله عليه و آله درباره خلافت على عليه السلام اجرا نشد؟

اين سؤال براى هركسى به وجود مى‏آيد كه چطور شد با آن همه تأكيدات و اصرارهايى كه پيغمبر اكرم در زمينه خلافت على عليه السلام كرد در عين حال اين موضوع به مرحله اجرا در نيامد؟ از زمان غدير تا وفات رسول اكرم در حدود دوماه و نيم فاصله شد، چطور شد كه مسلمانان وصيت پيغمبر اكرم را درباره على عليه السلام ناديده گرفتند؟

نظريه اول‏

اين را چند جور مى‏شود توجيه و تفسير كرد. يكى اينكه بگوييم مسلمين يكمرتبه همه نسبت به اسلام و پيغمبر متمرد و طاغى شدند، روى تعصبات قومى و عربى؛ به اين مسئله كه رسيد همه آنها يكمرتبه از اسلام رو برگرداندند. اين يك جور توجيه و تفسير است ولى وقايع بعد اين جور نشان نمى‏دهد كه مسلمين يكمرتبه از اسلام و از پيغمبر به طور كلى روبرگردانده باشند كه نتيجه‏اش اين است كه بايد به حالت اول جاهليت خودشان و بت‏پرستى برمى‏گشتند.

نظريه دوم‏

فرض دوم اين است كه بگوييم مسلمين نخواستند نسبت به اسلام متمرد شوند ولى نسبت به اين يك دستور پيغمبر جنبه تمرد به خودشان گرفتند؛ اين يك دستور به علل و جهات خاصى مثلًا كينه‏هايى كه از ناحيه پدركشتگى‏ها با على عليه السلام داشتند يا به قول بعضى از اهل تسننِ امروز نمى‏خواستند كه نبوت و خلافت در يك خاندان قرار داشته باشد، تحملش برايشان مشكل بود. يا آنكه آن حالت عدم تساهل و سخت‏گيرى و صلابت و انعطاف‏ناپذيرى على عليه السلام خودش عاملى است. بعضى از علماى معاصر اهل تسنن اين را يكى از علل ذكر كرده‏اند، گفته‏اند حالت صلابت و شدت و انعطاف‏ناپذيرى على كه به اين صفت در ميان مسلمين شناخته شده بود موجبى بود كه مسلمين- البته آنها به اين صورت نمى‏گويند كه نصّ پيغمبر را كنار گذاشتند- چشمشان به طرف على نمى‏رفت و مى‏گفتند اگر او روى كار بيايد ملاحظه احدى را نمى‏كند، چون تاريخ زندگى على نشان داده بود.

به هر حال اين هم يكى از جهاتى است كه بعضى گفته‏اند. ولى‏با اينها حادثه به اين مهمى را نمى‏شود توجيه كرد: همه مسلمين يكمرتبه مرتد شدند و از اسلام برگشتند. چطور مى‏شود چنين حرفى را گفت؟! مسلمين همه در اين يك مسئله تمرد پيشه كردند. خيلى بعيد نيست ولى آيا همه مسلمانها را مى‏شود گفت متمرد شدند يا يك مسئله ديگرى در كار است و آن اين است:

نظريه صحيح: مسلمين اغفال شدند

مسلمين در اين مسئله اغفال شدند؛ يعنى عده‏اى متمرد شدند، آن عده زيرك متمرد عامه مسلمين را در اين مسئله اغفال كردند. آيه‏اى در اول خواندم، از اين آيه ما مى‏توانيم بحث خودمان را شروع كنيم و هم مى‏توانيم از همين آيه استنتاج و نتيجه‏گيرى كنيم. همين آيه‏اى است كه درباره نصب اميرالمؤمنين يعنى بعد از تعيين اميرالمؤمنين به خلافت نازل شد. آيه اين است: الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذينَ كَفَروا مِنْ دينِكُمْ امروز كافران از دين شما مأيوس گشتند؛ يعنى از امروز ديگر كافران نااميدند كه از راه كفر، از خارج حوزه اسلام به اسلام حمله كنند، ديگر مأيوس شدند كه از اين راه نتيجه بگيرند، فهميدند كه ديگر اسلام را نمى‏شود از بيرون كوبيد. فَلاتَخْشَوْهُمْ مسلمانها! ديگر از كافران بيم نداشته باشيد و نگران نباشيد. تا اينجا دو جمله است:

جمله اول يك واقعيت تاريخى را بيان مى‏فرمايد. در جمله دوم تأمين مى‏دهد. در جمله اول مى‏گويد آنها ديگر كارى نخواهند كرد چون نااميدند، ديگر بعد از اين‏فعاليتى نخواهند داشت. در جمله دوم تأمين مى‏دهد كه خيالتان از ناحيه آنها ناراحت نباشد. قرآن در آيات زيادى- البته آياتى كه قبل از اين آيه بوده است و در سالهاى پيش نازل مى‏شد- هميشه مسلمين را از خطر كفار بيم مى‏داد. اما در اينجا بعد از حادثه نصب على عليه السلام به خلافت، مى‏گويد ديگر بعد از اين بيمى نيست، از ناحيه آنها نگرانى نيست.

جمله بعد خيلى عجيب است: وَ اخْشَوْنِ از ناحيه آنها بر دين خودتان نگران نباشيد اما از من بترسيد. معنايش اين مى‏شود كه از ناحيه من نگران باشيد. يعنى چه از ناحيه خدا نگران باشيم؟ از ناحيه دشمن نگران نباشيم اما از ناحيه دوست و صاحب دين، از ناحيه خدا نگران باشيم! برعكس، از ناحيه خدا بايد اميدوار باشيم، پس چرا قرآن مى‏گويد از ناحيه خدا نگران باشيد؟ نكته و جان كلام همين جاست.